Ομαδικοί τάφοι στην Ισπανία - Νεκροί του Εμφυλίου - Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

Οταν οι αξίνες και τα φτυάρια των χωρικών που έπαιρναν μέρος στην εκταφή χτύπησαν στα πρώτα- θαμμένα βαθιά στο χώμα- οστά, όλοι οι συμμετέχοντες συνειδητοποίησαν ότι οι πληροφορίες ήταν σωστές. Ο παππούς του επίμονου δημοσιογράφου Εμίλιο Σίλβα, που είχε εκτελεστεί τον Οκτώβρη του 1936, βρισκόταν θαμμένος εκεί. Ηταν Μάρτιος του 2000 και στο χωριό Πριαράνθα ντελ Μπιέρθο (Priaranza del Bierzo) της περιφέρειας της Λεόν, οι λιγοστοί κάτοικοί του και κυρίως οι υπερήλικες γνώριζαν τι είχε συμβεί στην αρχή του ισπανικού Εμφυλίου το 1936. Μαζί όμως με τα οστά του εκτελεσθέντος Εμίλιο Σίλβα Φάβα, οι χωρικοί αλλά και αρχαιολόγοι και ιατροδικαστές φίλοι του δημοσιογράφου, βρήκαν ο,τι είχε απομείνει και από 12 ακόμη άνδρες του χωριού, όλοι τους αριστεροί που εκτελέστηκαν και τάφηκαν ομαδικά. Μόλις είχε ανακαλυφθεί ο πρώτος ομαδικός τάφος του Εμφυλίου στην Ισπανία.

Λίγους μήνες αργότερα ο δημοσιογράφος Εμίλιο Σίλβα, δημοσίευε ένα άρθρο στον τοπικό Τύπο με τίτλο «Και ο παππούς μου ήταν αγνοούμενος» ανοίγοντας έτσι τη δημόσια συζήτηση για πρώτη φορά στην Ισπανία, για τα θύματα του Φρανκισμού (1939-1975) . Τα σημερινά στοιχεία δείχνουν ότι η Ισπανία είναι η δεύτερη χώρα στον κόσμο μετά την Καμπότζη σε αριθμό ομαδικών τάφων. Συνολικά 2.052 ομαδικοί τάφοι εκ των οποίων μέχρι σήμερα οι 1.821 δεν έχουν ακόμα ανοιχτεί. Οι αγνοούμενοι πάντως υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τις 100.000 και ουδείς γνωρίζει πόσοι εξ αυτών βρίσκονται εκεί θαμμένοι καθώς από το 2011 που το Λαικό Κόμμα κέρδισε τις εκλογές, ο χάρτης του υπουργείου Δικαιοσύνης, που δημοσιοποιεί τις τοποθεσίες, δεν έχει επικαιροποιηθεί.

Η κυβέρνηση Ραχόι, από το 2011, επικαλούμενη την οικονομική κρίση παρέλυσε κάθε ανασκαφή και δεν διέθεσε ούτε ένα ευρώ για τους σκοπούς του συλλόγου ARMH ( Asociación de Recuperación de la Memoria Histórica- Σύλλογος για την Αποκατάσταση της Ιστορικής Μνήμης) αλλά και κανενός άλλου συλλόγου που ασχολείται με τις εκταφές. Επιπλέον το βασικό επιχείρημα των νικητών του Εμφυλίου είναι ότι η αναμόχλευση της ιστορίας μπορεί να ξυπνήσει παλιά πάθη και θα προκαλέσει αστάθεια στην κοινωνία. Αλλωστε, θεωρούν ότι με τη Μεταπολίτευση (μετά το θάνατο του Φράνκο τον Νοέμβριο του 1975) για την οποία υπερηφάνως ισχυρίζονται ότι «δεν χύθηκε σταγόνα αίμα», η συμφιλίωση των δύο πλευρών επετεύχθη. Στο επιχείρημα όμως αυτό αντιτίθεται η πλευρά των ηττημένων, η οποία ακόμα αναζητά τους εκτελεσθέντες και αγνοούμενους συγγενείς της, προκειμένου να τους αφιερώσει μία κανονική και αξιοπρεπή ταφή.



Ο Νόμος 52/2007 που δημοσιοποιήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου, γνωστός ως «Νόμος για την Ιστορική Μνήμη» , ψηφίστηκε από το ισπανικό κοινοβούλιο επί κυβέρνησης του σοσιαλιστή Χοσέ Λουίς Ροντρίγο Θαπατέρο και ήρθε να καλύψει, εν μέρει μόνο, την απαίτηση αυτή των ηττημένων του Εμφυλίου. Θέτει όρους, αναγνωρίζει δικαιώματα και λαμβάνει μέτρα για όσους έχουν εκδιωχθεί, βασανιστεί, φυλακιστεί ή εκτελεστεί αρχικά την περίοδο του Εμφυλίου (1936-1939) και κατόπιν την περίοδο της δικτατορίας του Φρανθίσκο Φράνκο. Στην ουσία καλύπτει κενά που η γενική Αμνηστία του 1977 δεν είχε κατάφερε να καθορίσει. Δεν αναφέρεται όμως ρητά στο άνοιγμα των ομαδικών τάφων κάτι που προκάλεσε την αντίδραση τουλάχιστων 14 συλλόγων που ασχολούνται με την αναζήτηση και εκταφή των εκτελεσθέντων. Ορίζει όμως σαφώς την καταστροφή συμβόλων του Φρανκισμού (προτομές, αγάλματα, ονομασίες οδών, πάρκων ή πλατειών κ.λπ).

Δέκα χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου, οι προσπάθειες των συγγενών των αγνοουμένων, οι αρμόδιοι σύλλογοι, νομικοί, αρχαιολόγοι, ιστορικοί και ιατροδικαστές προσπαθούν να διατηρούν στην επικαιρότητα το θέμα των θυμάτων του φρανκισμού αλλά κυρίως να αναζητούν ιδιωτικές πηγές χρηματοδότησης για τις εκταφές. Με πρώτο και κυριότερο το crowdfunding. Από την πλευρά τους οι ιστορικοί και οι ερευνητές της περιόδου διαμαρτύρονται για τους περιορισμούς στην πρόσβασή τους στα ιστορικά αρχεία, όπως του Ιστορικού Αρχείου της Σαλαμάνκα, στο οποίο φυλλάσονται εκατοντάδες χιλιάδες έγγραφα. Στα περισσότερα από αυτά υπάρχει η ένδειξη « απόρρητο» και πάντα γίνεται επίκληση της Εθνικής Ασφάλειας. Ο πρώην πασίγνωστος δικαστής Μπαλτάσαρ Γκαρθόν (γνωστός γιατί αυτός εξέδωσε τον δικτάτορα Πινοσέτ), καθαιρέθηκε από το δικαστικό σώμα για άσχετη υπόθεση αλλά κυρίως γιατί επιχειρούσε να ασχοληθεί και να ερευνήσει το μέγα θέμα των θυμάτων του Φρανκισμού. Σήμερα, ως απλός δικηγόρος συνεχίζει απτόητος ως συνήγορος τέτοιων υποθέσεων συνεργαζόμενος στενά με δικαστές από τη Λατινική Αμερική υποστηρίζοντας τα αιτήματά τους προς την ισπανική κυβέρνηση.

Οι προσπάθειες των συγγενών των θυμάτων εισακούστηκαν όμως στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, έκθεση του οποίου δημοσιοποιήθηκε το 2014. Ο σύμβουλος του ΟΗΕ Πάμπλο ντε Γκρέιφ (Pablo de Greiff) μετά από επίσημη επίσκεψη στην Ισπανία και πληθώρα επαφών με όλες τις πλευρές συνέταξε 20σέλιδη έκθεση στην οποία αναλύει τη σημερινή κατάσταση αλλά κυρίως επιπλήττοντας την ισπανική κυβέρνηση για την έλλειψη ενδιαφέροντος κια για τη σοβαρή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που σημειώθηκαν τόσο κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, όσο και την περίοδο της δικτατορίας. Η βασική του επισήμανση είναι ότι «Στην Ισπανία δεν υπήρξε ποτέ κρατική πολιτική για τη διερεύνηση της αλήθειας και την απόδοση δικαιοσύνης και την αποζημίωση των θυμάτων. Δεν υπάρχει επίσημη πληροφόρηση, η ιστορική έρευνα παρεμποδίζεται με κάθε τρόπο και η ιδιωτική μορφή των εκταφών αποδεικνύει την αδιαφορία των κρατικών θεσμών». Επιπλέον η έκθεση αναφέρεται ιδιαίτερα στο γεγονός ότι τα σώματα ασφαλείας (στρατός, αστυνομία και χωροφυλακή) όταν εκπαιδεύονται δεν λαμβάνουν καμία ιστορική πληροφορία για τις βαρβαρότητες που σημειώθηκαν την περίοδο του Φρανκισμού πολλές για τις οποίες φέρουν ευθύνη τα ίδια τα σώματα ασφαλείας. Το δικαστικό σώμα επίσης, τονίζεται στην έκθεση, έχει πλημμελή εκπαίδευση σε θέματα που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα και σε διεθνή αδικήματα όπως τη γενοκτονία, τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Επιπλέον κάνει ειδική αναφορά στο Centro Documental de la Memoria Histórica de Salamanca  και στην ύπαρξή του αλλά καταδικάζει την αδυναμία πρόσβασης στο αξιόλογο αρχείο. Τέλος, πραγματοποιεί εκτενή αναφορά στην Κοιλάδα των Πεσόντων (Valle de los Caídos) στο Ελ Εσκοριάλ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Μαδρίτη, όπου βρίσκεται ο τάφος του δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο μαζί με τον τάφο του Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα , ιδρυτή των Φαλαγγιτών. Οι δύο τάφοι βρίσκονται στο κέντρο μίας τεράστιας Βασιλικής η οποία χτίστηκε από χιλιάδες πολιτικούς κρατούμενους σε απάνθρωπες συνθήκες, ενώ στην ίδια την Κοιλάδα βρίσκονται θαμμένοι πάνω από 34.000 πεσόντες και των δύο πλευρών. Ο ντε Γκρέιφ ισχυρίζεται ότι αδυνατεί να κατανοήσει «γιατί τόσο ο Ριβέρα, όσο και ο Φράνκο βρίσκονται θαμμένοι εκεί αφού δεν υπήρξαν θύματα του Εμφυλίου αλλά και πώς είναι δυνατόν να αποτελεί το μέρος αυτό τόπο συμφιλίωσης, όταν εκεί βρίσκεται ο τάφος του δικτάτορα με φρέσκα λουλούδια κάθε μέρα...»

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα: Ο οικουμενικός ποιητής χωρίς τάφο

Η Νιέβες Γκαρθία, είναι μια πολύ επίμονη γυναίκα. Ψάχνει τον τάφο του παππού της εδώ και χρόνια. Ο παππούς της, ο Διόσκουρος Γκαλίντο, ήταν ένας ανάπηρος δάσκαλος διορισμένος σε ένα χωριό στην περιοχή Βίθναρ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Γρανάδα. Οι αριστερές του απόψεις ήταν γνωστές εκείνο τον Αύγουστο του 1936, όταν άρχιζε ο Εμφύλιος. Γι αυτό και ήταν από τους πρώτους που συνελήφθησαν. Μαζί του και δύο αναρχικοί μουσικοί ο Χοακίν Αρκόγιας και ο Φρανθίσκο Γκαλαντί. Ισως, σήμερα, οι τρεις αυτοί άνδρες να μην ήταν τόσο γνωστοί, αν η τραγική τους μοίρα δεν συνδέονταν με αυτή ενός ακόμη άνδρα , με τον οποίο εκτελέστηκαν την ίδια μέρα και στο ίδιο άγνωστο σημείο. Του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Οι τέσσερις άνδρες μετά τη σύλληψή τους οδηγήθηκαν και εκτελέστηκαν λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Γρανάδα στην περιοχή μεταξύ Βίθναρ και Αλφάκαρ. Οι μαρτυρίες λένε πως ένα φορτηγό, τους μετέφερε στις 4 τα ξημερώματα με προορισμό υποτίθεται το «μέτωπο», μόνο που επέστρεψε λίγες ώρες αργότερα χωρίς τους τέσσερις άνδρες. Η εκτέλεση έγινε σε άγνωστη περιοχή, κι εκεί ανοίχτηκε βιαστικά ένας ομαδικός τάφος που μέχρι σήμερα ακόμα δεν έχει εντοπιστεί.

Τι κι αν ο οικουμενικός ποιητής , προσπάθησε να βρει καταφύγιο στο σπίτι του φίλου του και ποιητή, Λουίς Ροσάλες, μόλις ειδοποιήθηκε για την επικείμενη σύλληψή του. Γνώριζε ότι και τα πέντε αδέλφια των Ροσάλες ανήκαν στην Falange Española (Φαλαγγίτες- Πολιτικό φασιστικό κόμμα) και υπολόγιζε ότι θα έβρισκε προστασία εκεί. Κι ο ίδιος ο Ροσάλες ποτέ δεν πίστεψε ότι ο φίλος του ο Λόρκα θα είχε την τύχη που τον περίμενε. Το μεσημέρι της 16ης Αυγούστου του 1936, ο ανδαλουσιανός πολιτικός Ραμόν Ρουίθ Αλόνσο συνοδευόμενος από δύο άνδρες της αστυνομίας, συνέλαβε τον Λόρκα στο σπίτι του Ροσάλες και τον οδήγησε στα κρατητήρια. Μετά από δύο βράδυα και τα ξημερώματα της 19ης Αυγούστου ο Λόρκα μαζί με τους άλλους τρεις άνδρες εκτελέστηκαν στην περιοχή Αλφάκαρ. Ο Λόρκα εκτελέστηκε, επειδή ήταν «rojo» (κομμουνιστής), «maricón» (ομοφυλόφιλος) ή ακόμα και για αντιζηλίες μεταξύ των οικογενειών της περιοχής ανάλογα πάντα με το ποιος το διηγείται. Τον έθαψαν σε ομαδικό τάφο κι ως τα σήμερα συνεχίζουν να ψάχνουν.

Τόσο οι οικογένειες των δύο μουσικών όσο και η εγγονή του δασκάλου Γκαλίντο δεν έπαψαν ποτέ να αναζητούν τους νεκρούς τους για να τους κλάψουν. Σκόνταφταν όμως σχεδόν πάντα στην άρνηση των απογόνων του Λόρκα, οι οποίοι επιθυμούσαν να αναπαυθεί ο νεκρός τους εν ειρήνη και να μην στηθεί κανένα μνημείο εις μνήμην του αλλά ούτε και να γίνει τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής. Μόνο που το όνομα του οικουμενικού ποιητή βρίσκεται πέρα από τις επιθυμίες των συγγενών του. Πλήθος μελετητών και ιστορικών αναζητούν τον τάφο του ποιητή με βασικούς πρωταγωνιστές τον Ιρλανδό Ιαν Γκίμπσον και τον ισπανό Μιγκέλ Καβαγιέρο. Ο πρώτος, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια διαμένει στην Ισπανία, αφιέρωσε πλήθος συγγραμμάτων στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Οι πρώτες ατυχείς ανασκαφές που έγιναν για τον εντοπισμό του ομαδικού τάφου βασίστηκαν στην πλούσια βιβλιογραφία του στην οποία εμπεριέχονται οι μαρτυρίες και οι καταθέσεις πολλών επιζώντων της σκληρής εκείνης περιόδου. Ο ιστορικός Μιγκέλ Καβαγιέρο μαζί με μια ομάδα από αρχαιολόγους, γεωγράφους και ερευνητές κάθε τύπου συνεχίζει μέχρι σήμερα τις ανασκαφικές προσπάθειες τονίζοντας όμως συνεχώς όχι μόνο τα οικονομικά προβλήματα- αφού δεν γίνονται κρατικές χρηματοδοτήσεις - αλλά και τα τεχνικά προβλήματα καθώς στην περιοχή της ανασκαφής είχε στηθεί την δεκαετία του ‘90 ένα γήπεδο ποδοσφαίρου και πολλά στοιχεία έχουν καταστραφεί. Οταν το φθινόπωρο του 2014 η ανασκαφή σταμάτησε εξαιτίας πληθώρας προβλημάτων με την δημόσια διοίκηση, ήρθε το αίτημα της εγγονής του Γκαλίντο και η ομάδα ξανάρχισε την τρίτη φάση της, η οποία ολοκληρώθηκε το 2015 και 2016. Η Νιέβες Γκαρθία μάλιστα έδωσε πρόθυμα στοιχεία του DNA της, που θα συγκριθούν στην περίπτωση που εντοπιστεί ο παππούς της. Δεν είναι λίγοι όμως αυτοί που υποστηρίζουν ότι ακόμα κι αν βρεθούν τα οστά των τριών ανδρών, ο Λόρκα ίσως να μην βρίσκεται εκεί αφού πιθανόν να μεταφέρθηκε κρυφά σε κάποιον οικογενειακό τάφο των Γκαρθία Λόρκα. Δεν υπάρχει όμως κανένα στοιχείο, που να επιβεβαιώνει την άποψη αυτή. Αλλωστε γύρω από έναν τέτοιο ποιητή και μετά απο 80 χρόνια που πέρασαν από την εκτέλεσή του είναι σαφές ότι κατασκευάστηκαν πολλές δοξασίες και ο μύθος ακόμα διατηρείται.


Οι πρώτες προσπάθειες εντοπισμού του τάφου ξεκίνησαν από ξένους ερευνητές και ειδικότερα το 1948 από τον γάλλο Κλώντ Κουφόν, συνεχίστηκαν το 1949 από τον βρεττανό Τζέραλντ Μπρέναν και το 1955 από τον αμερικανό Αγουστίν Πένον. Χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Το 2009 όμως και χάρη στον ιρλανδό Ιαν Γκίμπσον, η ανασκαφή αρχίζει , τόνοι χώματος μετακινούνται αλλά και πάλι χωρίς αποτέλεσμα. Πέντε χρόνια αργότερα ο Μιγκέλ Καβαγιέρο και με την πίεση της εγγονής του Γκαλίντο, ξεκινά και πάλι την ανασκαφή με την ελπίδα ότι μαζί με τον χαμένο δάσκαλο θα βρεθούν και τα οστά του Λόρκα. Αυτή τη φορά όμως δεν διστάζει να δημοσιοποιήσει και την δυσαρέσκειά του για τη στάση της οικογένειας Λόρκα και ειδικά των τεσσάρων ανηψιών, που είναι και οι μοναδικές κληρονόμοι του ποιητή. Υποστηρίζει ότι μόνο για λόγους συμφέροντος οι τέσσερις ανηψιές αρνούνται να βοηθήσουν στο έργο της ανασκαφής. Και εξηγεί: « Την 1η Ιανουαρίου του 2022, τα έργα του Λόρκα θα αποτελέσουν περιουσία του κράτους, δηλαδή 80 χρόνια μετά την ημερομηνία της ληξιαρχικής πράξης θανάτου του, που έγινε το 1941. Αν ανακαλυφθούν τελικά τα οστά του και ένας δικαστής δώσει εντολή να εγγραφεί στο ληξιαρχείο με τη σωστή ημερομηνία θανάτου του - το 1936 δηλαδή- η οικογένεια θα χάσει πέντε χρόνια από τα πλουσιοπάροχα κληρονομικά δικαιώματα του ποιητή, που 80 χρόνια μετά το θάνατό του, το τεράστιο έργο του επανεκδίδεται σε όλο τον κόσμο. Ο Λόρκα έχει μετατραπεί σε εμπορική μάρκα για την οικογένειά του» καταλήγει. Ισως και να έχει δίκηο. Το ίδρυμα που διαχειρίζονται οι τέσσερις ανηψιές του Λόρκα και βρίσκεται στη Γρανάδα, στεγάζεται σε ένα κτήριο κόστους 23 εκατομμυρίων ευρώ.

Δώρα Μακρή

Μαδρίτη

 ©Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του κειμένου χωρίς την έγκριση της υπογράφουσας

 ©Φωτογραφίες: ARMH (Asociación de Recuperación de la Memoria Histórica)